Freek van Eijk (Acceleratio): “Een echte ondernemer wacht niet op de overheid maar trekt zijn plan”

In de aanloop naar het Circulaire Economie Congres gaat Freek van Eijk, Managing Director Acceleratio in op de potentie, uitdagingen en kansen die Circulaire Economie te bieden heeft. Wij vroegen hem tevens welke organisaties goede voorbeelden zijn en hoe de overheid volgens hem mee kan investeren in de circulaire economie.

“De circulaire uitdagingen vragen om een overheid die randvoorwaardelijke keuzes maakt waar burgers en bedrijven op de langere termijn op kunnen bouwen: de conditionering voor groene groei (bijvoorbeeld in de vorm van regelgeving, investeringen, steun, of opschaling)”

Wat is in uw ogen de potentie van de circulaire economie?

Er is een aantal mondiale uitdagingen die Nederlandse ondernemers niet kunnen negeren. Denk aan bevolkingsgroei, klimaatverandering, grondstoffen schaarste en afhankelijkheid. Ook het besef bij burgers en bedrijven lijkt te groeien, dat het huidige systeem van produceren en consumeren niet houdbaar zal blijken. We wonen in Nederland in een Delta. 70% van de economie in Nederland vindt plaats beneden de zeespiegel. Denk aan de enorme kosten die Nederland kan verwachten alleen al om Nederland bewoonbaar te houden ten gevolge van klimaatverandering en zeespiegelstijging.

Van een bedreiging kun je een kans maken. De overheid wil Nederland de komende jaren aantrekkelijker maken om te leven en tegelijk concurrerender. Zij richt het beleid op Groene Groei. Bedrijven zoeken naar een slimmer business-model waarin zij de geïnvesteerde waarde in producten en grondstoffen kunnen behouden en klanten kunnen binden. Wereldwijd wordt de Circulaire Economie als een oplossingsrichting en een nieuw “operating system” gezien. De circulaire economie is een economisch systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van producten en grondstoffen te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Het vraagt om anders ontwerpen,anders produceren, anders consumeren en om het laten cirkelen van grondstoffen door re-use, repair, refubish, remanufature of recyclen. De kansen voor de BV NL zijn groot. TNO* becijferde voor Nederland een financieel voordeel van 7,3 miljard euro en structureel 54.000 extra banen. Recente scenario’s van de Rabobank* wijzen op mogelijk 80.000 nieuwe banen en een tentatieve inschatting van de circulaire economie als exportproduct komt uit op een exportwaarde van 3,5 miljard euro.

Daarnaast zorgt het voor een nieuwe dynamiek, een energieke samenleving en nieuwe inspiratie als basis voor creativiteit, initiatief en ondernemerschap. Veel circulaire initiatieven beginnen klein en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de lokale economie en de transitie naar slimmere, dynamische en duurzame steden. Nederland heeft de perfecte schaalgrootte en de innovatiekracht om als een groot “levend laboratorium” te werken aan de stad van de toekomst. Creëer groene groei door circulaire oplossingen te bedenken, te testen, op te schalen en te exporteren. We hebben bewuste en verantwoordelijke inwoners, top universiteiten en instellingen en ons bedrijfsleven lijkt de handschoen van duurzaamheid steeds beter op te pakken. Ook onze IT infrastructuur en de penetratiegraad van internet is een uitstekend vertrekpunt om in te springen op nieuwe IT gedreven circulaire business modellen zoals bijvoorbeeld deel- en leenauto’s en kamerverhuur. Net zoals we al vanaf de Middeleeuwen succesvol samenwerken in de strijd tegen het water kunnen we met diezelfde instelling Nederland als Circular Hotspot maar ook als Smart City neerzetten. De stad is de plaats waar veel initiatieven plaatsvinden en nog een wereld te winnen met aan IT, circulaire en sociale innovatie. Circulaire Economie maar ook Smart City kan net zo’n krachtig label worden voor de BV Nederland als watermanagement maar dan wel met een nog veel groter marktpotentieel. Door lokaal en cross-sectoraal en in diversiteit van teams samen te werken aan circulaire projecten ontstaat er tevens een nieuwe dynamiek, een energieke samenleving, nieuwe inspiratie als basis voor innovatie en bedrijvigheid. Eerst in Nederland en daarna over de grens.

Welk project of welke organisatie is een goed voorbeeld van circulaire economie?

Een echte ondernemer wacht niet op de overheid maar trekt zijn plan. Veelal worden verschillende opeenvolgende stappen gezet. Het begint met het uit-faseren van afval in de hele product keten. Door hergebruik, upgrading of recycling wordt vervolgens de mate van circulariteit vergroot. Nog beter is te werken aan verdere ketenefficiency, gemak en betrouwbaarheid van het product. Door deze eerste stappen ontstaan ook de inzichten die kunnen leiden tot nieuwe businessmodellen gericht op gebruik in plaats van bezit of volledige digitale service varianten. Het niet verder komen dan grondstofoptimalisatie en het niet of te laat mee bewegen met de markt zal waarschijnlijk leiden tot marginalisatie. De winnaars zijn innovatieve ondernemers die systeemdenken, toekomstgericht zijn, genetwerkt zijn, diversiteit omarmen en kunnen omgaan met onzekerheden. Er zijn inmiddels meer dan genoeg voorbeelden van kleine en grote ondernemers die met succes inzetten op circulaire economie.

Philips richt zich niet meer op de verkoop van lampen maar op licht als een service. Bij verlichting, dat 19% van ons energieverbruik voor zijn rekening neemt, vindt momenteel een belangrijke transformatie plaats. LED en controls maken het mogelijk om de CO2 footprint drastisch te reduceren zonder afbreuk aan veiligheid en comfort te doen.

Avantium ontwikkelt PEF, een bio-based polyester en maakt daarvan 100% groene en 100% recyclebare plastics flessen voor water, frisdranken, voedsel, cosmetica en wasmiddelen die kunnen concurreren op prijs en prestatie met huidige plastics zoals PET.

De melkveehouderij is notoir milieubelastend. FrieslandCampina, een enthousiaste partner van de Dutch Biorefinery Cluster (DBC) maakt van de last een lust en werkt aan een project om mest volledig te verwerken tot biobrandstoffen, kunstmestvervangers, gerecyclede voedingsstoffen en biochemicals voor de chemische industrie.

Een lokaal stadslandbouw initiatief is RotterZwam, de eetbare paddenstoel uit Rotterdam. In het oude zwembad Tropicana worden zwammen gekweekt op koffiedik en koffieschilletjes. Deze restproducten verdwijnen normaal in de afvalenergiecentrales en worden nu hergebruikt. De natuur levert inspirerende voorbeelden voor circulair ondernemen.

De belangstelling gaat veel verder dan de belangstelling voor bio-based materialen vanuit de food & agri sector. Tapijtfabrikant Interface ontwerpt tapijten gebaseerd op voorbeelden uit de natuur zoals bladeren op een bosbodem of kiezels op het strand. Het voordeel is dat onderdelen voortdurend kunnen worden verplaatst of individueel worden vervangen zonder invloed op het uiterlijk te hebben.

Ook het Nederlandse O-foil is een biomimicry voorbeeld. O-foil levert systemen voor de scheepsbouw gebaseerd op vleugelvoortstuwing. In vergelijking met de traditionele scheepsschroef, zijn de O-foil systemen significant efficiënter, schoner en stiller, tot wel 50% brandstof besparing.

Het fashionlabel Mud Jeans introduceerde zijn jeansconcept ‘Lease a jeans’ in januari 2013, een spijkerbroek die je niet kóópt, maar waarvoor je een abonnement afsluit en was daarmee revolutionair in de kledingbranche.

De werkkleding van Dutch aWEARness gaat uit van circulair ontwerp: het speciaal ontwikkelde Infinity-materiaal kan in totaal acht keer gerecycled worden in een gesloten kringloop. Dutch aWEARness gaat voor een circulaire aanpak op alle fronten: niet alleen in het product, maar ook in het business-model, dat uitgaat van leasecontracten voor werkkleding.

Ondernemers zoals Greenwheels spelen in op de filosofie dat het economisch efficiënter en milieuvriendelijker is als men samen gebruikmaakt van een auto die je via internet of telefonisch reserveert.

Google’s Project Ara en de Fairphone zetten in op het concept van een modulaire smartphone waarbij de consument zelf kiest welke onderdelen hem aanspreken. Bij schade of een upgrade hoeft niet gelijk de hele telefoon vervangen te worden.

Is circulaire economie alleen maar kleinschalig? AirBNB, opgericht in 2008 in San Francisco, is een community marktplaats voor accommodatie en verhuurt kamers van particulieren via internet. AirBNB zit thans in 190 landen en 34.000 steden en is meer waard dan de Hilton groep zonder zelf eigenaar te zijn van de accommodaties die zij verhuurt.

Op de website van ww.circulairondernemen.nl staan de mooiste Nederlandse voorbeelden grafisch en per business model weergegeven. Nederland is voorzichtig op weg om een Circular Hotspot te worden.

Op welke manier kan of moet de overheid mee investeren in de circulaire economie?

Het klinkt misschien bot (en een toenemend aantal uitzonderingen voorbehouden) maar als we het aan bedrijven alleen overlaten komen we waarschijnlijk niet verder dan incrementele verbeteringen in het systeem. De tucht van de markt is veelal op de korte termijn gericht. Ook de overheid alleen kan een transitie naar een circulaire economie bij verre na niet afdwingen. Belangrijkste rollen die ik zeker wel zie voor de overheid, in de rol van een transitie procesmanager, zijn het opstellen van een “visie” en “het scheppen van de juiste condities”. Het begint met een richtinggevende visie die ‘bottom-up’ initiatieven kan richten en, heel cruciaal, kan opschalen. Ketens komen niet zomaar vanzelf bij elkaar. Er is onderling wantrouwen en er zijn vaak ongelijke belangen. Ik zie de overheid als neutrale verbinder en matchmaker door samenwerking te stimuleren tussen sectoren en bedrijven, overheden, wetenschap, onderwijs en burgers. De overheid kan ook verder faciliteren bijvoorbeeld door het voorbeeld geven door circulair in te kopen. De gezamenlijke overheden (rijk, provincies, waterschappen en gemeenten) kopen per jaar voor bijna 60 miljard euro in. De overheid heeft daardoor invloed op ecologische en sociale omstandigheden van leveringen, diensten en werken. Duurzaam inkopen vormt een krachtig instrument om doelstellingen te bereiken. De overheid is derhalve een belangrijk opdrachtgever en kan met duurzaam inkopen het goede voorbeeld geven en daarmee tegelijk een “pull” effect creëren die nieuwe business modellen de kans geeft om op te schalen.

De circulaire uitdagingen vragen om een overheid die rand voorwaardelijke keuzes maakt waar burgers en bedrijven op de langere termijn op kunnen bouwen: de conditionering voor groene groei (bijvoorbeeld in de vorm van regelgeving, investeringen, steun, of opschaling). De thema’s veranderen van specifiek product en sector beleid in een cross departementale uitdagingen die om maatwerk vragen want ketens kennen verschillende machtsverhoudingen en marktmechanismes en daarmee een andere transitiebereidheid. Bij lokale overheden kan zelfs relatief snel resultaat bereikt worden. Er zijn heel veel mensen die verantwoordelijkheid nemen en willen bijdragen aan een duurzame toekomst. Een nieuwe ‘bottom-up’ vorm van burgers betrekken zorgt voor een dynamiek die veel meer effect kan ressorteren dan ‘top-down’ politieke besluitvorming alleen. Projecten vanuit Amsterdam Smart City en informatiesessies in Pakhuis de Zwijger (goed!) in Amsterdam zijn maar enkele voorbeelden van lokale initiatieven die hier op inspelen. Het Amsterdamse stadsdeel Buiksloterham is inmiddels een Living Lab geworden voor de circulaire economie.

Door lokaal en cross-sectoraal en in diversiteit van teams na te denken over het circulaire oplossingen op het herkenbare vlak van bijvoorbeeld wonen, werken, bouwen of financieren ontstaat er een nieuwe dynamiek, een energieke samenleving, nieuwe inspiratie als basis voor creativiteit, initiatief en ondernemerschap. Om te kunnen innoveren en om hergebruik in de praktijk mogelijk te maken hebben we nieuwe kennis en vaardigheden nodig. Hoog- maar vooral ook laag op de arbeidsladder. We hebben een nieuwe generatie ontwerpers nodig (80% van de milieudruk wordt bepaald in de designfase). We moeten inspringen op de digitale revolutie en we hebben vaardigheden nodig om producten fysiek een tweede leven te geven. Kennisopbouw en deling almede werken aan een wetenschapsagenda is cruciaal voor de leiders van morgen. Zonder de jarenlange investeringen van de Amerikaanse overheid waren Apple en Microsoft nooit zo groot geworden. Econoom Mariana Mazzucato laat in “De ondernemende staat”* zien hoe belangrijk een investerende en innoverende overheid is; onontbeerlijk voor slimme en duurzame groei. Mogelijk hebben we morgen geen topsectoren meer maar aandacht voor collectieve maatschappelijke uitdagingen zoals gezond blijven, levenslang leren, of het nieuwe produceren.

Wat merkt de consument/burger al van de omslag naar een circulaire economie?

Ik denk dat we in het dagelijkse leven nog te er nog te weinig van merken van Circulaire Economie en dat ligt ook mede aan onszelf. Een cultuurverandering zal noodzakelijk zijn en daar kunnen we individueel mee beginnen. Ik geloof echt dat we met zijn allen Nederland als Circulaire Hotspot kunnen neerzetten. Echter, bijna al onze producten komen uit het buitenland waar lineair produceren de “modus operandi” is. Dus als wij in Nederland de circulaire winst omzetten in nog meer consumeren dan verplaatsen wij simpelweg de druk naar de rest van de wereld en zouden onder de streep wel eens slechter uit kunnen komen. U en ik moeten dus naar onszelf kijken als burger en consument: “the Power of One”. Scheidt u netjes uw afval aan de bron? Koopt u consequent duurzaam? Durft u het al aan om van bezit naar gebruik te gaan en niet een product te kopen maar de service af te nemen zoals een leenauto of Spotify? Als producenten het eigendom houden gaan ze ook bewuster nadenken over levensduur, onderhoudsgemak, zuinigheid en herbruikbaarheid.

Natuurlijk ben ik ook hoopvol want business2business zie ik al veel nieuwe oplossingen en vroeg of laat gaat dat ook een effect hebben op de consumenten markt. We zijn zakelijk al heel lang gewend dat we geen kopieerapparaten kopen maar per kopietje betalen. We zien gelukkig dat een bedrijf als Philips voor verlichting maar ook voor medische apparatuur al circulaire oplossing biedt. Lokaal zijn er ook leuke initiatieven voor ons als burger of consument. Een boormachine wordt in zijn gehele leven gemiddeld 13 minuten gebruikt, toch heeft bijna iedereen een eigen boormachine. Via sites als Peerby kunnen we nu als goederen delen. Een gemiddelde auto staat 90% van zijn leven stil op een parkeerplaats. Dat kan anders. GreenWheels en Car2Go en vele andere bieden mobilieteitsoplossingen aan die uitgaan van gebruik ipv bezit. Daar waar circulaire business modellen zijn opgebouwd rond een centrale marktbehoefte en gebruik maken van de digitale mogelijkheden zoals een marktplaats kan het opeens heel hard gaan. AirBNB, opgericht in 2008 in San Francisco, is een community marktplaats voor accommodatie en verhuurt kamers van particulieren via internet. AirBNB zit thans in 190 landen en 34.000 steden en is meer waard dan de Hilton groep zonder zelf eigenaar te zijn van de accommodaties die zij verhuurt.

Elke organisatie kan circulair ondernemen!

Ik zeg vaak dat de transitie naar een circulaire economie wel eens een a twee generaties kan duren doordat waarde ketens verbonden zijn met de hele wereld, er veel bestaande belangen zijn en deinternationale instituties ondanks de beste intenties langzaam werken. Tegelijkertijd geloof ik heilig dat elke organisatie vandaag kan beginnen met een transitie naar circulaire economie, zeker in Nederland. Een echte ondernemer wacht niet tot de overheid voor hem de weg uitstippelt maar trekt zijn plan. Veelal worden verschillende opeenvolgende stappen gezet. Het begint met het uit-faseren van afval in de hele product keten. Door hergebruik, upgrading of recycling wordt vervolgens de mate van circulariteit vergroot. Nog beter is te werken aan verdere ketenefficiency, gemak en betrouwbaarheid van het product. Door deze eerste stappen ontstaan ook de inzichten diekunnen leiden tot nieuwe business-modellen gericht op gebruik in plaats van bezit of volledige digitale service varianten. Het niet verder komen dan grondstofoptimalisatie en het niet of te laat mee bewegen met de markt zal waarschijnlijk leiden tot marginalisatie. De winnaars zijn innovatieve ondernemers die systeemdenken, toekomstgericht zijn, genetwerkt zijn, diversiteit omarmen en kunnen omgaan met onzekerheden. In haar recente Circular Economy Challenge “from waste to value”* vat de Rabobank de circulaire business drivers pakkend samen: meer afzet, meer waarde, minder risico en minder kosten.

Meer afzet: door het inzetten van nieuwe technologie, of een combinatie van bestaande technologieën, kun je nieuwe product/marktcombinaties realiseren.

Meer waarde: door het produceren van slimme, demontabele ontwerpen die geschikt zijn voor retour-logistiek en hergebruik behouden je producten meer waarde en profiteer van de toenemende handelswaarde van afvalstromen.

Minder risico: door de keten integraal te beheren kunnen jij en je partners beschikbaarheids-, en leverrisico’s uitsluiten en nieuwe transportstromen binnen kringlopen beter benutten.

Minder kosten: Door het verbruik van minder energie, minder water en produceren van minder afval verlaag je de kosten en verbeter je je concurrentiepositie. De partijen die als eerste inspringen op de kansen lopen weliswaar aan tegen veel belemmeringen, maar hebben tegelijkertijd het imago van koploper en kunnen ook de grootste marktkansen grijpen (kijk maar naar AirBNB). Blijf je volgend dan zal je genoegen moeten nemen met een kleiner markt potentieel. Er zijn inmiddels meer dan genoeg voorbeelden van kleine en grote ondernemers die met succes inzetten op circulaire economie. Ketenbreed samenwerken klinkt idealistisch, maar in de praktijk werkt dit toch (vaak) niet.

Ik ben van mening dat de kansen voor samenwerken in de keten heel significant zijn maar nog niet in alle gevallen is het laaghangend fruit. Circulaire economie is een systeembenadering. Door verder te kijken dan je eigen achtertuin liggen er veel meer kansen tot optimalisatie en beter nog: waarde creatie op een niveau dat je alleen nooit had kunnen bereiken. Vaak begint de verkenning bij je eigen keten. Ketens komen niet zomaar vanzelf bij elkaar. Soms is er initieel onderling wantrouwen en er zijn vaak ongelijke belangen. Het betekent dat je je zult moeten verdiepen in de business modellen en belangen van je toeleveranciers en afnemers. Dat vraagt om inlevingsvermogen en ook transparantie over je eigen belangen. Als je samen de handschoen oppakt dan merk je dat je tegen belemmeringen aanloopt bijvoorbeeld in wet- en regelgeving. “Afval voor de een is grondstof voor de ander” klinkt goed op papier maar voor de wetgever vallen activiteiten met afval nu eenmaal onder de afvalregelgeving en moet je bijvoorbeeld een afvalstoffen vergunning hebben. Je moet dan ook met de overheid om tafel om te kijken of er criteria zijn waarbij je in aanmerking komt voor een “niet afval” status. Gek genoeg zit de belemmering meestal niet in de wet en regelgeving maar o.a. ook in cultuur, gedrag en bewust zijn of in toegang tot financiering.

Bedrijven zouden heel goed lokaal aan industriële symbiose kunnen werken door in een eco-park constructie nauwer samen te werken. Er zijn met name op energiegebied al mooie voorbeelden te vinden zoals de stoompijp en warmte infrastructuur in de Rotterdamse haven. Hoewel erg kansrijk, maken de juridische beperkingen van de afvalstatus, de (on)wenselijkheid van wederzijdse afhankelijkheid en met name de vraag van wie investeert in de extra voorzieningen het dat industriële symbiose niet het laagst hangende fruit is. Als je net als ik gelooft in het potentieel van de circulaire economie dan laat je je niet afschrikken door initiële weerstand. Daar is het business en maatschappelijke potentieel te groot voor. Hoogleraar Jan Rotmans stelt dat we niet in een tijdperk van verandering zitten maar in de verandering van een tijdperk. Bedrijven kunnen dan maar beter een goede dosis zullen “Darwiniaans” aanpassingsvermogen hebben om te overleven en samenwerken in de keten is een strategie die daar heel goed bij past.

Note: Delen van tekst bij de beantwoording van vragen en stellingen zijn overgenomen van een bijdrage door Freek van Eijk aan het boek ‘Het profijt van duurzaamheid. Een zakelijke benadering’ (uitgever Kluwer, 10 december 2015) waarin Acceleratio het hoofdstuk “een nieuwe duurzaame economie is circulair” heeft geschreven.

Circulaire Economie Congres

In Rotterdam vindt het circulaire economie congres plaats gericht op een nieuwe visie, samenwerking en nieuwe financierings-en business modellen. Freek van Eijk is een van de professionele sprekers van het congres.

Tijdens het congres zullen zowel deelnemers uit de hele supply chain van de maak en recycling industrie als initiatiefnemers bij gemeenten, provincies en het rijk samen komen. Ook worden partijen die advies geven op het gebied van (transitie) management, financiën, organisatie advies en IT uitgenodigd. Bekijk de website!

November 30, 2015 | Acceleratio|circulaire economie|Freek van Eijk